“Nid prinder arian yn unig yw tlodi. Mae’n ymwneud â hawliau a pherthnasoedd; am sut mae pobl yn cael eu trin a sut maen nhw’n eu hystyried eu hunain; am fod yn ddi-rym; am allgau a cholli ecwiti.”
Cyfranogydd mewn gwrandawiad tlodi lleol a gynhaliwyd yn Bradford
Cyn y Pandemig
Roedd tlodi ac anghydraddoldeb eisoes yn broblemau enfawr cyn y pandemig. Yn 2019 roedd bron i chwarter y bobl yng Nghymru (700,000) yn profi tlodi, gan gynnwys 28% o’r holl blant[1]. Ledled y DU, roedd y profiad o dlodi wedi mynd yn anoddach – gyda 2.5 miliwn o bobl yn y DU yn profi amddifadrwydd, y math mwyaf eithafol o dlodi, cynnydd o 35% o ddwy flynedd ynghynt[2].
Roedd anghydraddoldeb incwm yn uchel ond roedd wedi stopio cynyddu – roedd anghydraddoldeb yn dal i gynyddu, fodd bynnag, wrth i asedau fel tai, cronfeydd pensiwn neu stociau a chyfranddaliadau eraill gynyddu mewn gwerth. Anaml y bydd y tlotaf yn berchen ar bethau o’r fath ac felly cawsant eu cloi allan o’r enillion hyn mewn cyfoeth cenedlaethol[3].
Ar ôl y Pandemig
Pwysodd y pandemig ar yr anghydraddoldebau oedd eisoes yn bresennol mewn cymdeithas. Yr isaf oedd eich incwm, y mwyaf tebygol yr oeddech o golli eich swydd neu gael eich rhoi ar ffyrlo. Ochr yn ochr â’r gostyngiadau hyn mewn incwm, cynyddodd costau teuluoedd yn enwedig i’r rhai â phlant. Gyda thrafnidiaeth gyhoeddus wedi’i gyfyngu a phobl yn cael cyfarwyddyd i aros gartref, gadawyd llawer o deuluoedd heb fawr o ddewis ond siopa mewn siopau lleol drud.
Mae eglwysi ac asiantaethau cynghori fel CAB wedi gweld bod cyllidebau gofalus pobl a oedd yn cael trafferthion ariannol ar ddechrau’r cyfyngiadau symud yn cael eu chwalu, ac yn aml roedd angen iddynt fynd i ddyled er mwyn goroesi[4]. Rhan o etifeddiaeth y pandemig yng Nghymru yw £73 miliwn o ôl-ddyledion wedi’u cronni ar filiau cartref fel ynni, rhent neu’r dreth gyngor. Dywed 280,000 o bobl yng Nghymru eu bod ar ei hôl hi o ran taliadau.[5]
Mae’r anghydraddoldeb hwn yn cael ei wneud yn fwy amlwg gan y ffaith bod teuluoedd incwm uwch a oedd yn fwy tebygol o allu gweithio gartref a chadw eu hincwm wedi gwneud arbedion sylweddol gan fod eu cyfleoedd gwario wedi’u cyfyngu. Ar draws y DU, roedd y grŵp hwn felly’n gallu ad-dalu tua £20Bn o ddyledion ansicredig yn ogystal ag arbed dros £100Bn mewn adneuon banc ychwanegol.
Sut gallai’r etholiadau hyn arwain at newid cadarnhaol?
Aelodau Seneddol, sydd ddim yn cael eu hethol eleni, sy’n gwneud y rhan fwyaf o’r penderfyniadau ynghylch budd-daliadau ac isafswm cyflog. Fodd bynnag, gall y Senedd wneud gwahaniaethau enfawr i gyllidebau’r teulu, i gyfleoedd pobl ac, yn bwysig, wrth dyneiddio’r profiad o fyw gydag incwm isel. Mae Llywodraeth Cymru yn gwario mwy na £400m y flwyddyn ar grantiau, lwfansau chyfraniadau o fath arall ar gyfer aelwydydd incwm isel, megis Cynllun Gostyngiadau’r Dreth Gyngor, darparu Prydau Ysgol am Ddim a chymorth drwy’r Gronfa Cymorth Dewisol. Mae’r cynlluniau hyn yn ategu system nawdd cymdeithasol y DU[6].
Cymorth Ariannol
Awdurdodau Lleol sy’n pennu cyfraddau’r Dreth Gyngor. Eleni, disgwylir cynnydd o tua 5% ledled Cymru. Mae hynny 10 gwaith yn fwy na’r gyfradd chwyddiant o 0.5% a ddefnyddir i gynyddu’r rhan fwyaf o fudd-daliadau. Mae gan Lywodraeth Cymru Gynllun Gostyngiadau’r Dreth Gyngor i leihau’r biliau ar gyfer teuluoedd incwm isel. Gan mai Treth y Cyngor yw un o’r trethi mwyaf atchwel – yn cael ei godi heb gyfeirio at y gallu i dalu – mae’r cynllun lleihau hwn yn bwysig iawn. Fodd bynnag, mae terfynau cymhwystra llym.
Mae Cronfa Cymorth Dewisol Llywodraeth Cymru yn cynnig cymorth ariannol cyfyngedig ar adegau o argyfwng.
Bydd y Senedd newydd sy’n cael ei hethol ar 6 Mai yn pennu’r cyfraddau a’r amodau ar gyfer y cynlluniau hyn yn y dyfodol. Mae’n werth mynd i wefan eich Awdurdod Lleol i weld pa gymorth sy’n cael ei ddarparu i deuluoedd incwm isel yn eich ardal.
Cymuned gynhwysol
Os nad oes gennych arian i’w wario, mae’r cyfleoedd i gyfarfod a rhannu ym mywyd y gymuned yn aml yn brin. Y Senedd sy’n darparu’r rhan fwyaf o’r cyllid ar gyfer Llywodraeth Leol, sydd â rôl allweddol i’w chwarae o ran sicrhau bod mannau lle gall pobl gymdeithasu a bod yn rhan o’r gymuned sydd ar gael i bawb, gan gynnwys y rhai sy’n brin o ran modd.
Mae mynediad i fannau anfasnachol a rennir, megis llyfrgelloedd, canolfannau hamdden a meysydd chwarae wedi lleihau wrth i awdurdodau lleol geisio torri cyllidebau. Gall rhai rhannau o gymdeithas fforddio prynu’r gwasanaethau hyn gan y sector preifat, ond mae llawer yn methu gwneud hynny.
Mae Llywodraeth yr Alban a rhai awdurdodau lleol yn Lloegr wedi cefnogi Comisiynau’r Gwirionedd am Dlodi i gynnwys yn well y rhai sy’n brwydro yn erbyn tlodi o ddydd i ddydd yn y penderfyniadau sy’n effeithio ar eu bywydau. Mae’r rhain wedi dangos bod y gwleidyddion mwyaf diwyd a llawn bwriadau da yn cael eu synnu at sut mae tlodi’n effeithio ar fywydau – a sut nad yw gwasanaethau’n aml yn ymateb i’r realiti hwnnw. Mae Llywodraeth yr Alban wedi defnyddio paneli o bobl sy’n profi tlodi i gynghori ar bolisi sy’n effeithio arnynt.[7]
Cwestiynau i’w gofyn i ymgeiswyr
- Sut mae modd diogelu teuluoedd incwm isel yn well gan y budd-daliadau sydd o dan reolaeth y Senedd, megis Cynllun Gostyngiadau’r Dreth Gyngor a’r Gronfa Cymorth Dewisol?
- Sut ydych chi’n bwriadu cynnwys pobl sy’n byw mewn tlodi yn eich prosesau gwneud penderfyniadau?
- Ydych chi’n cefnogi datganoli peth neu’r cyfan o fudd-daliadau lles o San Steffan i’r Senedd?
Darllen pellach
- Reset the Debt – sy’n edrych ar effeithiau’r pandemig ar deuluoedd incwm isel
- Adroddiad gan Gomisiynydd Plant Cymru ar dlodi plant (cyn y pandemig)
- HuManifesto – Cynigion Leeds Poverty Truth Commission ar gyfer newid.
Cysylltu
Fe hoffem wybod sut yr oedd y canllawiau hyn yn ddefnyddiol a beth y dylid ei ychwanegu neu ei newid ar gyfer cyhoeddiadau yn y dyfodol.
Os oes gennych gwestiynau, awgrymiadau neu sylwadau, ysgrifennwch at:
Gethin Rhys gethin@cytun.cymru
Diweddarwyd yr erthygl ym mis Mawrth 2021 gan Paul Morrison a Gethin Rhys
[1] Jrf Tlodi yng Nghymru 2020 (Tach 2020) https://www.jrf.org.uk/file/56861/download?token=MNgDh6g5&filetype=crynodeb
[2] JRF (2020) https://www.jrf.org.uk/report/destitution-uk-2020
[3] Arolwg Cyfoeth ac Asedau SYG (2019) https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/personalandhouseholdfinances/incomeandwealth/datasets/totalwealthwealthingreatbritain
[4] Ailosod y Ddyled (2020) https://resetthedebt.uk/ , JPIT a PAC (2020) http://www.jointpublicissues.org.uk/corona-virus/gleanings/
[5] CAB Cymru, Dyledion coronafeirws: Amcangyfrif maint ôl-ddyledion y cyfyngiadau symud yng Nghymru https://www.citizensadvice.org.uk/Global/CitizensAdvice/Wales/Coronavirus%20Debt%20Cymru.pdf
[6] https://www.bevanfoundation.org/publications/a-welsh-benefits-system/
[7] E.e. https://www.gov.scot/publications/social-security-experience-panels-faqs/